श्रीभगवानुवाच |
भूय एव महाबाहो शृणु मे परमं वचः |
यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया ||१०-१||
śrībhagavānuvāca .
bhūya eva mahābāho śṛṇu me paramaṃ vacaḥ .
yatte.ahaṃ prīyamāṇāya vakṣyāmi hitakāmyayā ||10-1||
न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः |
अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः ||१०-२||
na me viduḥ suragaṇāḥ prabhavaṃ na maharṣayaḥ .
ahamādirhi devānāṃ maharṣīṇāṃ ca sarvaśaḥ ||10-2||
यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम् |
असम्मूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ||१०-३||
yo māmajamanādiṃ ca vetti lokamaheśvaram .
asammūḍhaḥ sa martyeṣu sarvapāpaiḥ pramucyate ||10-3||
बुद्धिर्ज्ञानमसम्मोहः क्षमा सत्यं दमः शमः |
सुखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च ||१०-४||
buddhirjñānamasammohaḥ kṣamā satyaṃ damaḥ śamaḥ .
sukhaṃ duḥkhaṃ bhavo.abhāvo bhayaṃ cābhayameva ca ||10-4||
अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोऽयशः |
भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः ||१०-५||
ahiṃsā samatā tuṣṭistapo dānaṃ yaśo.ayaśaḥ .
bhavanti bhāvā bhūtānāṃ matta eva pṛthagvidhāḥ ||10-5||
महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा |
मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः ||१०-६||
maharṣayaḥ sapta pūrve catvāro manavastathā .
madbhāvā mānasā jātā yeṣāṃ loka imāḥ prajāḥ ||10-6||
एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः |
सोऽविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संशयः ||१०-७||
etāṃ vibhūtiṃ yogaṃ ca mama yo vetti tattvataḥ .
so.avikampena yogena yujyate nātra saṃśayaḥ ||10-7||
अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते |
इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ||१०-८||
ahaṃ sarvasya prabhavo mattaḥ sarvaṃ pravartate .
iti matvā bhajante māṃ budhā bhāvasamanvitāḥ ||10-8||
मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम् |
कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ||१०-९||
maccittā madgataprāṇā bodhayantaḥ parasparam .
kathayantaśca māṃ nityaṃ tuṣyanti ca ramanti ca ||10-9||
तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् |
ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ||१०-१०||
teṣāṃ satatayuktānāṃ bhajatāṃ prītipūrvakam .
dadāmi buddhiyogaṃ taṃ yena māmupayānti te ||10-10||
तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः |
नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ||१०-११||
teṣāmevānukampārthamahamajñānajaṃ tamaḥ .
nāśayāmyātmabhāvastho jñānadīpena bhāsvatā ||10-11||
अर्जुन उवाच |
परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान् |
पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम् ||१०-१२||
arjuna uvāca .
paraṃ brahma paraṃ dhāma pavitraṃ paramaṃ bhavān .
puruṣaṃ śāśvataṃ divyamādidevamajaṃ vibhum ||10-12||
आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा |
असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे ||१०-१३||
āhustvāmṛṣayaḥ sarve devarṣirnāradastathā .
asito devalo vyāsaḥ svayaṃ caiva bravīṣi me ||10-13||
सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव |
न हि ते भगवन्व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः ||१०-१४||
sarvametadṛtaṃ manye yanmāṃ vadasi keśava .
na hi te bhagavanvyaktiṃ vidurdevā na dānavāḥ ||10-14||
स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम |
भूतभावन भूतेश देवदेव जगत्पते ||१०-१५||
svayamevātmanātmānaṃ vettha tvaṃ puruṣottama .
bhūtabhāvana bhūteśa devadeva jagatpate ||10-15||
वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः |
याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ||१०-१६||
vaktumarhasyaśeṣeṇa divyā hyātmavibhūtayaḥ .
yābhirvibhūtibhirlokānimāṃstvaṃ vyāpya tiṣṭhasi ||10-16||
कथं विद्यामहं योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तयन् |
केषु केषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया ||१०-१७||
kathaṃ vidyāmahaṃ yogiṃstvāṃ sadā paricintayan .
keṣu keṣu ca bhāveṣu cintyo.asi bhagavanmayā ||10-17||
विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन |
भूयः कथय तृप्तिर्हि शृण्वतो नास्ति मेऽमृतम् ||१०-१८||
vistareṇātmano yogaṃ vibhūtiṃ ca janārdana .
bhūyaḥ kathaya tṛptirhi śṛṇvato nāsti me.amṛtam ||10-18||
श्रीभगवानुवाच |
हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः |
प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ||१०-१९||
śrībhagavānuvāca .
hanta te kathayiṣyāmi divyā hyātmavibhūtayaḥ .
prādhānyataḥ kuruśreṣṭha nāstyanto vistarasya me ||10-19||
अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः |
अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च ||१०-२०||
ahamātmā guḍākeśa sarvabhūtāśayasthitaḥ .
ahamādiśca madhyaṃ ca bhūtānāmanta eva ca ||10-20||
आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान् |
मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी ||१०-२१||
ādityānāmahaṃ viṣṇurjyotiṣāṃ raviraṃśumān .
marīcirmarutāmasmi nakṣatrāṇāmahaṃ śaśī ||10-21||
वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः |
इन्द्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना ||१०-२२||
vedānāṃ sāmavedo.asmi devānāmasmi vāsavaḥ .
indriyāṇāṃ manaścāsmi bhūtānāmasmi cetanā ||10-22||
रुद्राणां शङ्करश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम् |
वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम् ||१०-२३||
rudrāṇāṃ śaṅkaraścāsmi vitteśo yakṣarakṣasām .
vasūnāṃ pāvakaścāsmi meruḥ śikhariṇāmaham ||10-23||
पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम् |
सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः ||१०-२४||
purodhasāṃ ca mukhyaṃ māṃ viddhi pārtha bṛhaspatim .
senānīnāmahaṃ skandaḥ sarasāmasmi sāgaraḥ ||10-24||
महर्षीणां भृगुरहं गिरामस्म्येकमक्षरम् |
यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमालयः ||१०-२५||
maharṣīṇāṃ bhṛgurahaṃ girāmasmyekamakṣaram .
yajñānāṃ japayajño.asmi sthāvarāṇāṃ himālayaḥ ||10-25||
अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः |
गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः ||१०-२६||
aśvatthaḥ sarvavṛkṣāṇāṃ devarṣīṇāṃ ca nāradaḥ .
gandharvāṇāṃ citrarathaḥ siddhānāṃ kapilo muniḥ ||10-26||
उच्चैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम् |
ऐरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम् ||१०-२७||
uccaiḥśravasamaśvānāṃ viddhi māmamṛtodbhavam .
airāvataṃ gajendrāṇāṃ narāṇāṃ ca narādhipam ||10-27||
आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक् |
प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः ||१०-२८||
āyudhānāmahaṃ vajraṃ dhenūnāmasmi kāmadhuk .
prajanaścāsmi kandarpaḥ sarpāṇāmasmi vāsukiḥ ||10-28||
अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम् |
पितॄणामर्यमा चास्मि यमः संयमतामहम् ||१०-२९||
anantaścāsmi nāgānāṃ varuṇo yādasāmaham .
pitṝṇāmaryamā cāsmi yamaḥ saṃyamatāmaham ||10-29||
प्रह्लादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम् |
मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम् ||१०-३०||
prahlādaścāsmi daityānāṃ kālaḥ kalayatāmaham .
mṛgāṇāṃ ca mṛgendro.ahaṃ vainateyaśca pakṣiṇām ||10-30||
पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम् |
झषाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी ||१०-३१||
pavanaḥ pavatāmasmi rāmaḥ śastrabhṛtāmaham .
jhaṣāṇāṃ makaraścāsmi srotasāmasmi jāhnavī ||10-31||
सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन |
अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् ||१०-३२||
sargāṇāmādirantaśca madhyaṃ caivāhamarjuna .
adhyātmavidyā vidyānāṃ vādaḥ pravadatāmaham ||10-32||
अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च |
अहमेवाक्षयः कालो धाताहं विश्वतोमुखः ||१०-३३||
akṣarāṇāmakāro.asmi dvandvaḥ sāmāsikasya ca .
ahamevākṣayaḥ kālo dhātāhaṃ viśvatomukhaḥ ||10-33||
मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम् |
कीर्तिः श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा ||१०-३४||
mṛtyuḥ sarvaharaścāhamudbhavaśca bhaviṣyatām .
kīrtiḥ śrīrvākca nārīṇāṃ smṛtirmedhā dhṛtiḥ kṣamā ||10-34||
बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम् |
मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः ||१०-३५||
bṛhatsāma tathā sāmnāṃ gāyatrī chandasāmaham .
māsānāṃ mārgaśīrṣo.ahamṛtūnāṃ kusumākaraḥ ||10-35||
द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् |
जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम् ||१०-३६||
dyūtaṃ chalayatāmasmi tejastejasvināmaham .
jayo.asmi vyavasāyo.asmi sattvaṃ sattvavatāmaham ||10-36||
वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनञ्जयः |
मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः ||१०-३७||
vṛṣṇīnāṃ vāsudevo.asmi pāṇḍavānāṃ dhanañjayaḥ .
munīnāmapyahaṃ vyāsaḥ kavīnāmuśanā kaviḥ ||10-37||
दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम् |
मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम् ||१०-३८||
daṇḍo damayatāmasmi nītirasmi jigīṣatām .
maunaṃ caivāsmi guhyānāṃ jñānaṃ jñānavatāmaham ||10-38||
यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन |
न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम् ||१०-३९||
yaccāpi sarvabhūtānāṃ bījaṃ tadahamarjuna .
na tadasti vinā yatsyānmayā bhūtaṃ carācaram ||10-39||
नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परन्तप |
एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया ||१०-४०||
nānto.asti mama divyānāṃ vibhūtīnāṃ parantapa .
eṣa tūddeśataḥ prokto vibhūtervistaro mayā ||10-40||
यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा |
तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोंऽशसम्भवम् ||१०-४१||
yadyadvibhūtimatsattvaṃ śrīmadūrjitameva vā .
tattadevāvagaccha tvaṃ mama tejoṃśasambhavam ||10-41||
अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातेन तवार्जुन |
विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् ||१०-४२||
athavā bahunaitena kiṃ jñātena tavārjuna .
viṣṭabhyāhamidaṃ kṛtsnamekāṃśena sthito jagat ||10-42||